پیامبر اکرم (ص) خطاب به امام علی (ع) فرمودند:
«أنتَ منّی بمنزلةِ هارونَ مِن موسى إلّا أنَّهُ لا نبیَّ بعدی»
«ای علی! جایگاه تو نسبت به من همانند جایگاه هارون نسبت به موسی است، جز آنکه پس از من پیامبری نخواهد بود».
شناخت شخصیت امام علی (ع)، شیوه رهبری و حکومت وی، قدمی بسیار مهم و حیاتی در درک حقیقت اسلام است. اگر به دنبال آن هستیم که مفاهیمی همچون عدالت، انسانیت و رهبری را درک کنیم، لازم است که زندگینامه و رفتار امیرالمومنین (ع) را با توجه خاصی مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم.
کتاب‌های زیادی درباره حکومت امام علی (ع) و شخصیت وی به نگارش در آمده است که مطالعه آنها نه‌تنها به افزایش بینش ما در مورد او کمک میکند بلکه؛ بینش ما را در مورد خودمان نیز تغییر خواهد داد. همچنین شناخت امیرالمومنین (ع) و حکومت او، افق دید روشنی از جامعه، سیاست و حق و باطل را بر ما روشن خواهد کرد.
زندگینامه‌ای کوتاه از حضرت علی (ع)
امام علی (ع) در 13 رجب سال 30 عام‌الفیل، در خانه کعبه چشم به جهان گشود. تا به این لحظه هیچکس به جز او چنین افنخاری را کسب ننموده. همچنین او دوران کودکی خود را در خانه پیامبر گذراند و از همان آغاز با تربیت رسول خدا (ص) پرورش یافت.
حضرت علی (ع) نخستین مردی بود که به اسلام روی آورد و در سخت‌ترین شرایط در کنار رسول خدا (ص) ایستاد. شجاعت او در جنگ‌های پیامبر یعنی جنگ‌های بدر، احد و خیبر مثال زدنی است.
پیامبر اکرم (ص) در جنگ خیبر درباره وی فرمود:
«لأُعْطِیَنَّ الرَّایَةَ غَدًا رَجُلًا یُحِبُّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ، وَیُحِبُّهُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ».
«فردا پرچم را به دست مردی می‌سپارم که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسول نیز او را دوست دارند».
به جز بعد سیاسی و مبارز، امام علی همسری فوق‌العاده نیز بود که علاوه بر دفاع از اسلام، در کنار حضرت فاطمه (س) به کارهای خانه‌داری و تربیت فرزندان نیز می‌پرداخت. او پس از رحلت رسول خدا مجبور شد که در برابر حوادث پیش آمده در آن روزگاران بار سکوتی سهمگین را بر دوش بکشد. زیرا حفظ اسلام برای او از هر چیزی در جهان مهمتر بود.
پس از کشته شدن عثمان، مردم با او بیعت کردند و او را بر جایگاه خلافت نشاندند که پنج سال به طول انجامید. این پنج سال مانند کتابی است که هر ورق آن سرشار از درس برای ما است.
امام علی (ع) اهل سازش باظلم نبود و حتی در برابر دوستانی که سعی در پایمال نمودن حقوق دیگران داشتند نیز مقاومت می‌نمود. در حفظ بیت‌المال بسیار حساس بود و مبارزه با فساد از ارکان مهم حکومت وی به حساب می‌آمد. داستان زندگی حضرت علی (ع) سرشار از درس برای هر انسانی اعم از مسلمان و غیر مسلمان است.
چرا مطالعه کتاب درباره حکومت امام علی اهمیت دارد؟
شیوه حکومت امام علی (ع) سرشار از درس‌ها و آموزه‌های بی‌پایان است که راهنمای ما در تشخیص درست و غلط در مسائل مختلفی مثل عدالت‌طلبی، انسانیت، اخلاق و شیوه حکومت داری است. همچنین مطالعه کتاب درباره حکومت امام علی به ما کمک میکند تا خود را بهتر بشناسیم و از خود بپرسیم آیا ما نیز در مسیر درستی در حال حرکت هستیم؟ آیا در تشخیص حق و باطل به درستی پیش می‌رویم؟
مطالعه کتاب درباره حکومت امام علی (ع) به شناخت عمیق اسلام، حکومت، حق و باطل، اخلاق و در نهایت راه درست از اشتباه کمک شایانی میکند.
در این یادداشت به معرفی 6 کتاب درباره حکومت امام علی (ع) پرداخته‌ایم.
شش کتاب معتبر با موضوع حکومت امام علی (ع)
1- الغارات
هنگامی که سخن از زندگینامه امام علی (ع) به میان می‌آید، جنگ‌های جمل، صفین و نهروان بسیار برجسته می‌شوند. با وجود آنکه این جنگ‌ها شاید فقط دو سال و نیم از کل دوران پنج ساله حکومت امام علی را تشکیل داده است، اما بخش اعظمی از روایت‌های تاریخی دوران حکومت وی را به خود اختصاص داده است.
اما نیم دیگر حکومت امام علی (ع) چه؟ چرا به این بخش کمتر از بخش‌های دیگر توجه شده است؟
بخش بسیار مهمی از دوران حکومت امیرالمومنین از چشم بسیاری از افراد دور مانده است. دورانی که در آن می‌توان آن روی دیگر جهان، یعنی رویی که مکر، حیله و فریب چهره زشت خود را نمایان میکند، دید و به اوج تنهایی و مظلومیت امیرالمومنین پی برد.
کتاب الغارات که توسط ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی نوشته شده است، آن روی سکه و آن بخش کمتر گفته شده‌ی پنج سال حکومت امام علی را نشان می‌دهد. شاید به جرئت بتوان گفت که راز فهم دقیق حکومت امام علی و حتی اسلام در این بخش کوچک از تاریخ اسلام نهفته مانده است.
نویسنده در این کتاب، ابتدا فضای اجتماعی حاکم بر کوفه بعد از جنگ نهروان را به تصویر کشیده و سپس به اتفاقاتی که پس از جنگ نهروان تا شهادت امام علی رخ داده، اشاره میکند. شاید بدانید که امام علی پس از جنگ نهروان، قصد لشکرکشی مجدد به شام و جنگ با معاویه را داشتند اما اتفاقاتی رقم میخورد و این خواسته، عملی نمی‌شود. نویسنده الغارات در این کتاب، این مسئله را توضیح داده و شواهد تاریخی و اجتماعی آن را ذکر کرده است. کتاب الغارات در بخش های مختلف خود به ماجراهای رخ‌داده بین امام علی و معاویه در دو سال پایانی حکومت امام علی پرداخته، اتفاقاتی که کمتر به آن پرداخته شده و البته اهمیت بالایی در سرنوشت آینده تاریخ اسلام دارند؛ مسئله‌ای که با خواندن و تورق کتاب به خوبی روشن می‌شود.
کتاب «الغارات» یکی از بهترین کتابها درباره حکومت امام علی (ع) است و پیشنهاد ما این است که این کتاب را در ابتدای فهرست مطالعاتی خود درباره حکومت حضرت علی و تاریخ صدر اسلام قرار دهید.
این کتاب توسط سید محمود زارعی در انتشارات حکمت و بیان ترجمه شده و به چاپ رسیده است.
2- حیدر
یکی از بهترین گزینه‌ها برای مطالعه درباره زندگی امام علی و حکومت او، رمان تاریخی «حیدر» نوشته آزاده اسکندری است. این اثر با نگاهی نو، داستان زندگی امام علی (ع) را روایت میکند. در رمان حیدر، راوی حضرت علی (ع) است و همین مسئله موجب می‌شود که خواننده احساس کند زندگی امیرالمومنین را بی‌واسطه و از زبان خودش می‌شنود.
شاید برایتان این سوال پیش بیاید که اعتبار چنین اثری تا چه حد است؟ پاسخ آن است که نویسنده نه‌تنها بر منابع معتبر شیعه تکیه کرده، بلکه بخش قابل توجهی از منابع اهل سنت را نیز استفاده کرده است. در واقع منابع کتاب حیدر را می‌توان بیش از ۱۲۰ منبع معتبر تاریخی دانست و همین موضوع به آن اعتباری زیادی بخشیده است.
این کتاب درباره 10 سال از زندگی امام علی یعنی ازسال 2 هجری تا 11 هجری است و به بیان 9 سال از زندگی مشترک وی با حضرت فاطمه پرداخته است. روایت‌ها از زبان خود حضرت علی و به ترتیب زمان و حوادث بیان می‌شود.
به نظر میرسد این رمان تاریخ اسلام و ادبیات را در هم آمیخته است و نویسنده سعی داشته تا از نگاه دیگری زندگی امام علی (ع) را روایت کند؛ نگاهی که گویی ما در ذهن امام علی جای خوش کرده‌ایم و با وی پیش می‌رویم.
البته ممکن است که این سبک پرداختن به زندگی ائمه به مذاق همه افراد خوش نیاید، اما پیشنهاد ما این است که برای یکبار هم که شده چنین تجربه‌ای برای رویارویی با زندگی حضرت علی (ع) کسب کنید. چرا که اگر بتوانید با آن ارتباط برقرار کنید بی‌شک لحظات لذت بخشی را با این رمان طی خواهید نمود.
این رمان جذاب توسط انتشارات کتابستان منتشر شده است.
3- علی از زبان علی
یکی دیگر از بهترین کتابها درباره حکومت امام علی (ع)، کتاب «علی از زبان علی» است. شاید به نظر بیاید که این کتاب نیز همانند رمان حیدر است و از زبان حضرت علی حوادث را روایت میکند، اما این کتاب تفاوتی چشمگیر با رمان حیدر دارد و آن این است که احادیث، روایت‌ها، حکمتها و خطبه‌های بیان شده از زبان حضرت علی بدون کوچک ترین دخل و تصرفی به ترتیب زمانی و با وقوع حوادث از دوران مکه تا شهادت وی قرار گرفته است. به طوری که می‌توان داستان زندگی امام علی را از میان سخنان خود آن حضرت درک نمود.
در واقع در این کتاب داستان زندگی حضرت علی (ع) نه تنها به صورت داستانی بیان شده؛ بلکه از احادیث نیز استفاده شده است.
کتاب «علی از زبان علی» در ده فصل تنظیم شده است: «دوران مکه، دوران مدینه، دوران خلفا، دوران خلافت، جنگ جمل، جنگ صفین، حکمیت، جنگ نهروان، دوران غارت‌ها و در نهایت دوران شهادت».
علی از زبان علی، کتابی فوق‌العاده برای تمام کسانی است که نیاز دارند تا لحظه لحظه زندگی آن حضرت را لمس کرده و با وی پیش بروند. این کتاب قدرت، صلابت و در عین حال مظلومیت حضرت علی را نه از زبان تاریخ‌نگاران بلکه از زبان خود او، به خوبی به تصویر می‌کشد.
این کتاب به قلم محمد محمدیان به نگارش درآمده و توسط دفتر نشر معارف منتشر شده است.
4- کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی
کتاب «کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی» تحقیقی مستند و گسترده از محمدحسین رجبی دوانی است که در حدود ۶۰۰ صفحه منتشر شده و توسط دانشگاه جامع امام حسین (ع) و انتشارات بین‌الملل به چاپ رسیده است.
چرا شهر کوفه در تاریخ اسلام و به خصوص تاریخ تشیع بسیار پرماجرا است؟ نقش کوفه در شکل گیری جریان های سیاسی و مذهبی چه بوده است؟ این شهر چه فرهنگی داشته است؟
اگر به دنبال کتابی هستید که پاسخ شما را به این سوالات بدهد، کتاب «کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی» پیشنهاد ما به شما است.
این کتاب می‌کوشد که کوفه را نه فقط به‌عنوان یک شهر تاریخی، بلکه به‌عنوان مرکز سیاسی ـ فکری ـ نظامی که در پیدایش خلافت اسلامی، دانش و فرهنگ شیعی و نیز جریان‌های مذهبی و انحرافی تأثیرگذار بوده، بررسی کند.
شناخت رفتار و سرنوشت مردم کوفه در دوره‌های نخستین اسلام، ضرورت بسیار زیادی دارد، زیرا مطالعه تاریخ کوفه به ما درس‌هایی برای مواجه با مسائل در زمانه خودمان می‌دهد و همچنین بینش ما را نسبت به حکومت امام علی (ع) گسترش می‌دهد.
یکی از بخش‌های مهم کتاب، بررسی نقش مردم کوفه در دوران خلافت امیرالمؤمنین (ع) است، به ویژه پس از جنگ‌های صفین و نهروان. یعنی درست در زمانی که امام علی آن جا را به عنوان مرکز خلافت انتخاب کرد اما کوفیان در هیچکدام از مواقع حساس نتوانستند وفادار بمانند. این حجم پیمان‌شکنی و وفادار نبودن مردم کوفه ریشه در بنیان اجتماعی، فکری، سیاسی و فرهنگی مردم کوفه دارد. به طور کلی کوفه و مردمش نقش زیادی در بخش‌های مختلف حکومت امام علی و تاریخ اسلام دارد.
خواندن این کتاب را به تمام کسانی که دوست دارند کمی عمیق‌تر به بررسی تاریخ اسلام و حکومت امام علی (ع) بپردازند معرفی می‌کنیم.
5- کتاب سیره نامه امیرالمومنین - جلد سوم و جلد چهارم
جنگ جمل نخستین جنگی بود که تنها پس از شروع چندماه از حکومت امام علی رخ داد. عایشه به همراه طلحه و زبیر با هدف خونخواهی عثمان این جنگ را به راه انداختند. به دلیل آنکه عایشه در هنگام جنگ بر روی یک شتر نر با موی سرخ سوار بود، این رویارویی تاریخی "جمل" نام گرفت. علی کورانی عاملی در جلد سوم کتاب سیره نامه امیرالمومنین، جنگ جمل و تمامی ابعاد آن را به تفصیل مورد بررسی قرار داده است.
در واقع می‌توان گفت که جنگ جمل یکی از نقاط عطف در ایجاد ریشه‌های اصلی اختلافات میان مسلمین بود که بخشی از تبعات این اختلافات تا به امروز باقی مانده است. به همین دلیل بررسی جنگ جمل، دلایل شکل‌گیری آن و چگونگی رخداد آن به ما کمک میکند تا با اسلام و به خصوص مکتب تشیع عمیق‌تر و دقیق‌تر آشنا شویم.
علی کورانی عاملی در در جلد چهارم سیره نامه امیرالمومنین به جنگ "صفین" می‌پردازد، جنگی که در آن حضرت علی و معاویه به مصاف یکدیگر رفتند. این جنگ یکی از آموزنده ترین رخدادهای تاریخ اسلام و تشیع است که شناخت دقیق آن می‌تواند نگاه شما را به تاریخ اسلام تغییر دهد. در این جلد، نویسنده به شکل روشنی توضیح می‌دهد که چرا این جنگ میان امام علی(ع) و معاویه رخ داد، چه مسائلی در میدان نبرد اتفاق افتاد و چگونه ماجرای حَکَمیّت و قرآن بر سر نیزه‌ها اتفاق افتاد.
کتاب سیره‌نامه امیرالمونین جلد سوم و چهارم، در انتشارات بین‌الملل به چاپ رسیده است.
6- آن است شیوه حکومت
حتما بارها نام نامه امام علی به مالک اشتر نخعی را شنیده‌اید. این نامه که به آن "عهدنامه حضرت علی" نیز گفته می‌شود، در زمانی که مالک اشتر به فرمانداری مصر منصوب شد، نگاشته شده است و یکی از مهم‌ترین نوشته‌های ایشان به شمار می‌آید. در این نامه، به شیوه درست حکومت‌داری و سیاست به روشنی پرداخته شده است. نامه‌ای که یک بار خواندن آن، می‌تواند نگاه شما را به مفهوم عدالت و اداره جامعه عمیقا دگرگون کند.
سید مهدی شجاعی از این نامه با عنوان «منشور آیین‌نامه حکومت اسلام» یاد میکند. ویژگی اصلی آن است شیوه حکومت، ترجمه روان و آهنگین شجاعی و همچنین مقدمه جذاب آن است که باعث می‌شود خواندن این کتاب برای همه علاقه‌مندان، لازم و هیجان‌انگیز باشد.
این کتاب توسط انتشارات نیستان منتشر شده است.
خاتمه
مطالعه کتاب درباره حکومت امام علی (ع) می‌تواند نگاه شما را به تاریخ اسلام و مفهوم حکومت اسلامی عمیق‌تر کند. اگر به این موضوع علاقه‌مندید، هریک از کتاب‌های معرفی‌شده در مقاله را می‌توانید به‌راحتی از سایت کتاب رسان تهیه کنید.
