کتاب بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری یک پژوهش تاریخی است که به ابعاد سیاسی و اجتماعی بصره از روز تاسیس می‌پردازد.

بعضی شهرها با مقاصد ویژه‌ای ایجاد می‌شوند، اما با گذر زمان نقش و جایگاه خویش را متفاوت نشان می‌دهند. بصره شهری است که در زمان خلیفه دوم برای ایجاد یک پادگان نظامی در نزدیکی مرز ایران، ساخته شد. اما با گذشت زمان و توجه به موقعیت مکانی شهر، بصره از یک پادگان نظامی به یک شهر متمدن با حضور علمای دین و قرا و مردمانی تاثیر گذار تبدیل شد. این شهر در قرن اول و دوم هجری بارها شاهد قیام مردم بر ضد حکومت مرکزی بود و یا نظاره‌گر یاری افرادی بود که بر ضد ستمگری‌های حکومت‌های اموی و عباسی برمی‌خواستند. اویلن تحرکات سیاسی بصره بر علیه خلیفه سوم بود. حکام اموی بارها به سرکوب قیام‌های مردم بصره برآمدند. مهاجرت گروهی از صحابه و تابعان و قرّا به بصره باعث تشکیل حلقه‌های درسی مختلف شد و بسیاری را دور این حلقه‌های گرد هم آورد.

کتاب بصره و نقش آن در تحولات قرن اول، شامل پنج بخش است که:

بخش اول به فتح عراق و تأسیس شهر بصره اختصاص دارد. در این بخش، در ابتدا به وضعیت سیاسی و اجتماعی ایران در دوره ساسانی بررسی شده و سپس به توصیف فتوحات و تأسیس بصره پرداخته می‌شود.

بخش دوم، به ساختار اجتماعی و مذهبی شهر بصره اشاره شده و  ساختارهای اجتماعی و روابط قبایل مهاجر به این شهر و همچنین روابط بین عرب و غیرعرب پرداخته می‌شود.

در بخش سوم، که مهمترین بخش کتاب بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری است، به وضعیت سیاسی و نظامی این شهر پرداخته می‌شود. این بخش نیز به چهار فصل تقسیم می‌شود: در فصل اول،عصر خلفای راشدین بررسی می‌شود. در فصل دوم، عصر خلفای اموی پرداخته می‌شود. فصل سوم به وضعیت شهر بصره در عصر خلفای زبیری می‌پردازد و در فصل چهارم حکومت خلفای مروانی بررسی می‌شود که شامل پایان حکومت بنی‌امیه می‌شود.

بخش چهارم که درباره وضعیت علمی و فرهنگی بصره در قرن اول هجری است که خود به دو فصل تقسیم شده است. در فصل اول، مکاتب علمی مورد بحث قرار می‌گیرد و در فصل دوم، شخصیت‌های برجسته و مهم این شهر در قرن هجری پرداخته شده است.

بخش پنجم نیز به اوضاع فرهنگی بصره اشاره می‌شود.

این کتاب به کوشش سید امیر حسینی گردآوری شده است و نشر بین‌الملل منتشر ساخته است.

چرا باید کتاب بصره و نقش آن در تحولات قرن اول را بخوانیم؟

آشنایی با عناصر تاثیر‌گذار تاریخ صدر اسلام، مثل شهر بصره باعث شناخت و درک درست‌تر از اتفاقات آن زمان می‌شود.

کتاب بصره و نقش آن در تحولات قرن اول به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

به تمام علاقه‌مندان حوزه تاریخ اسلام و پژوهشگران و داشنجویان عزیز.

در برشی از کتاب بصره و نقش آن در تحولات قرن اول می‌خوانیم:

مهاجرت گسترده اعراب به شرق ایران، در عصر خلافت خلیفه دوم و طی فتوحات اسلامی صورت گرفت. این مهاجرت سبب دگرگونی در بافت قومی و قبیله ای منطقه شد. هرچند که اعراب پیش از اسلام نیز در این ناحیه ساکن بودند دوره فتوحات مقارن با ساخت شهرهای نظامی بود که هویت کاملاً عربی داشت و زمینه غلبه عنصر عربی بر بافت جمعیتی بین النهرین را فراهم آورد این اعراب مهاجر از قبایل مختلف عدنانی و قحطانی تشکیل شده بودند که میتوانستند از نظر اجتماعی شرایط پیچیده ای را ایجاد کنند و زمینه تنشهای جدید را در منطقه فراهم کنند. این جمعیت مهاجر از یک سو نوعی زندگی اجتماعی جدید را آغاز و تجربه میکردند که نیازمند رعایت اصول شهرنشینی بود و از سوی دیگر رفتار اجتماعی آنها به شدت تابع روابط قبیله بود که سبب زنده شدن بخشی از رقابت های تاریخی آنها با یکدیگر میشد. تجزیه قبایل بزرگ میان چند شهر و حتی میان عراق و شام و اتحاد قبایل غیر خویشاوند، روابط اجتماعی میان این گروه ها را بسیار پیچیده میکرد آنچه از منابع درباره بافت قبیله ای شهر بصره به دست می آید نشان میدهد که طرح محلات بصره همانند کوفه ریخته شد و محلات بر پایه قبایل موجود در شهر طراحی شد.