مطالعه تاریخ پهلوی چه ضرورتی دارد؟
آگاهی یعنی توانایی درک و داناشدن نسبت به وقایع و رخدادها. آگاهی به‌طور گسترده‌تر، حالت هوشیار بودن کسی یا چیزی است. راه‌های مختلفی برای کسب آگاهی و هوشیاری وجود دارد. یکی از مهم‌ترین آنها خواندن تاریخ است. مطالعه‌ی تاریخ و آگاهی از حال و اوضاع انسان‌هایی که پیش از ما زندگی کرده‌اند، و وقایعی که ناشی از تصمیمان مردم و حاکمان، بر سر آنها رفته است، ذهن هر فرد را به اندازه سن بشریت باتجربه و دانا می‌کند. فرد دانا و عاقل هرگز تحت تاثیر تبلیغات و سخنان هرکسی قرار نمی‌گیرد. در مواقع حساس و حیاتی راه درست را انتخاب می‌کند. در نتیجه از تمام آسیب‌هایی که گذشتگان با آنها دست و پنجه نرم کرده‌اند در امان می‌ماند.
بهترین کتاب ها درباره تاریخ پهلوی
حال اگر تاریخ نخوانیم چه بر سر دانش و فهم ما از اوضاع و شرایط موجود می‌آید؟ ساده‌ترین نتایج آن در این جمله معروف آمده است: «ملتی که تاریخ نمی‌خواند محکوم به تجربه‌ی آن است.»
مهم‌ترین بخش تاریخ که هر ایرانی باید نسبت به آن اشراف داشته باشد، تاریخ معاصر است. یعنی از همین دیروز تا چند صد سال قبل. از میانه‌ی قاجار تا انقلاب مشروطه، پهلوی و انقلاب اسلامی. به مدد اطلاعات تاریخی و درک شرایط آن دوران به ویژه پهلوی می‌توانیم در شرایط مختلف بهترین تصمیم را گرفته و جلوی ضرر و زیان را بگیریم. در این یادداشت به معرفی بهترین کتابها درباره‌ی تاریخ پهلوی پرداخته‌ایم.
6 منبع معتبر برای مطالعه تاریخ پهلوی
1- جعبه سیاه
اولین چاپ فارسی مجموعه خاطرات اسدالله علم، دهه هفتاد شمسی در آمریکا انجام شد. و اولین چاپ آن در ایران دهه هشتاد به دست خوانندگان ایرانی رسید. سوال مهم اینجاست چقدر می‌توان به این خاطرات اعتماد کرد؟ آیا علم توانسته بود تمام وقایع و اطلاعات را ثبت کند؟ اهمیت سخنان علم درباره‌ی شاه و اطرافیان او چیست؟
کتاب جعبه سیاه به بررسی یکی از منابع مهم تاریخ پهلوی یعنی خاطرات علم پرداخته است. در این کتاب به سوالات مهمی همچون میزان صحت مطالب مندرج در این خاطرات، و برخی ابهامات پرداخته شده و سایر اشکالات وارده بر کتاب مانند چاپلوسی زیاد علم از شاه، و نقد‌های پنهان را با دقت توضیح می‌دهد؛ که خواننده به راحتی بتواند از این کتاب اطلاعات تاریخی موثق را به صورت موضوعی برداشت کند.
ویراستار و تدوین کننده‌ی آثار علم یکی از دوستان وی به نام علینقی‌عالیخانی است که در دوره‌ی نخست وزیری هویدا و علم وزیر اقتصاد بود. عالیخانی طبق نظر شخصی خودش برخی خاطرات را از یادداشت‌های علم حذف کرده است، برخی اسامی را نیز حذف نموده، و با این کار ابهاماتی را در تاریخ پهلوی باقی گذاشته است. در حالی‌که علم به راحتی آن خاطرات و اسامی را فاش نموده بود. همچنین درباره‌ی مسائل شخصی علم نیز دست به سانسور زده است، که اگر حذف نمی‌شد با شناخت رفتار و شخصیت افراد تصمیم گیرنده‌ای همچون علم و شاه، بهتر می‌توانستیم وقایع تاریخی پهلوی را تجزیه و تحلیل کنیم.
در بخشی از کتاب جعبه سیاه درباره‌ی میزان اعتماد به این خاطرات، نظر «هنری پرکت» مسئول سابق وزرات امور خارجه آمریکا آورده شده است. وی تایید می‌کند وقایع پنهانی تاریخ پهلوی که در دوران خدمت وی در سفارت رخ می‌داده؛ از زبان علم در کتاب خاطرات علم ثبت شده است. سپس جهت اثبات حرف او ماجرایی از قول کسینجر در کتاب جعبه سیاه بیان شده است.
حال با این همه حذفیات درباره‌ی وقایع مهم و تاریخ پهلوی، اهمیت خواندن خاطرات علم در چیست؟ همسر علم خواهرشوهر اشرف پهلوی بود. علم رابطه‌ی خانوادگی نزدیک با پهلوی‌ها داشت. وی در زمان قیام 15خرداد نخست وزیر بود. با سرکوب و کشتار مردم پس از آن روابط مستحکم‌تری با شاه برقرار نمود. به نحوی که از سری‌ترین مسائل شاه نیز خبر داشت. به همین دلیل خاطرات علم یکی از منابع مهم تاریخ پهلوی محسوب می‌شود. می‌توانید در کتاب جعبه سیاه این خاطرات را به صورت موضوعی بخوانید.
کتاب جعبه سیاه در 191 صفحه توسط سید محمدحسین راجی تدوین، و در دفتر نشر معارف به چاپ رسیده است. خواندن این کتاب برای علاقه‌مندان به تاریخ پهلوی، تاریخ معاصر و تاریخ انقلاب جذاب و مفید خواهد بود.
2- خود خدا
چرا در حالی که یک جاده‌ی مناسب سراسری در دوران رضاخان وجود نداشت، راه آهن شمال به جنوب کشیده شد؟ چرا در دوران رضاخان سایر مناطق ایران خط راه‌آهن کشیده نشد؟
کتاب «خود خدا» یکی از بهترین کتابها درباره تاریخ پهلوی است. بسیاری از ابهامات و اطلاعات کمتر گفته شده را روشن و شفاف پیش روی خواننده می‌گذارد. منابع مورد استفاده در کتاب خود خدا از جمله بهترین کتب ترجمه شده درباره‌ی تاریخ پهلوی هستند. نویسندگان این کتابها همگی هیچ وابستگی‌ای نسبت به جمهوری اسلامی ندارند.
کتاب خود خدا طی دو سال پژوهش تاریخی مستمر اندیشکده راهبردی سعداء نوشته شده و پرده از بسیاری خیانت‌ها و خودخواهی‌های پهلوی برمی‌دارد. از جمله هزاران سند زمین و ملکی که همگی به نام رضا پهلوی بود. مالک واقعی تمام این زمین‌ها افرادی بودند که یا پولی اندک بابت فروش اجباری زمین خود دریافت کرده بودند، یا در سایر مناطق کشور به آنها زمین‌هایی معمولی و غیر حاصلخیز داده می‌شد. تاثیر این فروش‌های اجباری و تبدیل زمین‌های زراعی و مراتع به کشت محصولاتی جدید و مضر از جمله تریاک، یا ساخت و ساز هتل و مراکز رفاهی بدون برنامه جهت جذب توریست، منجر به مشکلات فراوانی برای مردم این مناطق شد؛ که در کتاب خود خدا می‌توانید این آثار سوء را بخوانید. گسترش افسارگسیخته‌ی فقر و گرسنگی، و وابستگی کامل ایران به واردات گندم و برنج، تنها یکی از نتایج تغییر کاربری اراضی و زمین‌های کشاورزی بود، که به صورت مشروح در کتاب خود خدا آورده شده است.
در بخشی از کتاب خود خدا از زبان سفیر بریتانیا می‌خوانیم:
«رضا شاه شهوت تصاحب زمین دارد [...] اشتهای سیری‌ناپذیر وی به زمین[...] به حدی می‌رسد که چند صباح دیگر، از اینکه چرا اعلیحضرت بی‌درنگ همه‌ی ایران را به نام خود به ثبت نمی‌رسانند تعجب خواهیم کرد!»
یکی از نکات قابل توجه در کتاب خود خدا ذکر منابع استفاده شده در این کتاب به صورت تصویری در هر بخش کنار ترجمه‌ی آن است.
این کتاب در هفت بخش تنظیم شده و بخش پایانی آن به طور مفصل شخصیت رضاشاه و میزان وطن دوستی و احساسات ناسیونالیستی او از زبان شرق‌شناسان و اساتید دانشگاه‌های خارجی تشریح شده است. کتاب خود خدا یکی از منابع مهم تاریخ پهلوی است که در 367 صفحه توسط محمدحسین راجی و محسن فوجی نوشته شده و دفتر نشر معارف آن را به چاپ رسانده است.
3- خدا زاده
چرا در دوران محمدرضا شاه پهلوی علیرغم فروش فراوان نفت، و افزایش درآمد ایران، مردم همچنان با فقر و بی‌سوادی، و مرگ و میر کودکان گریبان‌گیر بودند؟ این درآمد کلان چگونه مصرف می‌شد؟
دومین الف از کلمه‌ی «خدا زاده» روی جلد کتاب، کمی کمرنگ نوشته شده، و «خدازده» خوانده می‌شود!
کتاب خدا زاده در امتداد کتاب «خود خدا» و جلد دوم آن محسوب می‌شود. این کتاب یکی دیگر از بهترین کتابها درباره تاریخ پهلوی است. خدازاده خاطراتی است که از زبان نویسندگان و اندیشمندان خارجی درباره‌ی محمدرضا شاه پهلوی نوشته شده است. در کتاب خدازاده نیز مانند کتاب خود خدا منابع مورد استفاده بصورت تصویری در هر بخش کنار ترجمه آورده شده است. که هر کدام از بهترین کتابها درباره تاریخ پهلوی محسوب می‌شوند. از جمله: «ایران مدرن» «آمریکایی‌ها در ایران» «ایران بین دو انقلاب» «خاطرات همسر یک سفیر» «ایران سراب قدرت» «ایران مدرن ریشه‌ها و نتایج انقلاب»«غرور و سقوط ایران».
در کتاب خدازاده دلایل اصلی تغییرات سوء اجتماعی که امروز نیز آثار نامناسب آن همچنان گریبان‌گیر مردم ایران است، آمده. به عنوان مثال دلیل تفاوت چشم‌گیر وضعیت رفاهی و اجتماعی شمال و جنوب پایتخت در کتاب خدازاده ذکر شده است.
این کتاب به عنوان اثری مهم درباره تاریخ پهلوی، از منابع مالی شخصی خاندان پهلوی پرده برمی‌دارد. بنیاد فاسدی همچون بنیاد پهلوی که در پوشش فعالیت‌های خیریه به تصرف اموال دولتی و نفوذ در بانک‌ها می‌نمود. بخشی از درآمد نفتی را به خودش اختصاص می‌داد؛ و در کارکرد بانک‌داری اعمال نفوذ می‌نمود؛ را معرفی و افشا می‌کند.
در کتاب خدازاده با عوامل اصلی مافیای مواد مخدر، اسلحه، عتیقه که در راس آن خانواده‌ی شاه بودند آشنا می‌شویم. فاسد‌ترین افراد حاضر در دربار توسط هویدا نخست‌وزیر شاه برای برادرش فریدون هویدا فاش می‌شود. در صفحه‌ی 21 کتاب خدازاده از زبان هویدا خطاب به برادرش می‌خوانیم: « تو نمی‌توانی درک کنی که در دربار چه می‌گذرد. مسابقه‌ی غارتگری است. لانه‌ی فساد است!»
در این کتاب به ذکر روند برگزاری یکی از فاجعه‌بارترین وقایع اقتصادی و فرهنگی در تاریخ پهلوی یعنی جشن‌های 2500 ساله پرداخته شده است؛ جشنی که از جیب ملت ایران سرمایه‌ی عظیمی را به باد می‌داد، بدون اینکه خود مردم در این جشن‌ها دعوت شده باشند.
کتاب خدازاده به عنوان یک منبع مناسب درباره تاریخ پهلوی توسط محمدحسین راجی و محسن فوجی در 9 بخش نوشته شده و در 416 صفحه توسط دفتر نشر معارف به چاپ رسیده است.
اگر به خواندن تاریخ، دانستن دلایل بروز نارضایتی بین طبقات مختلف جامعه و چرایی وقوع انقلاب‌اسلامی علاقه‌مند هستید خواندن کتاب خدازاده به شما کمک می‌کند به پاسخ سوالاتتان برسید.
4- تاریخ معاصر از نگاه مقام معظم رهبری
آیا شعاری مانند «استقلال آزادی جمهوری اسلامی» به یکباره شکل گرفت؟ دلایل تاریخی مربوط به این شعار چه بود؟ چرا مردم ایران قدم در مسیر سخت و پررنجی مانند مبارزه با طاغوت ریشه‌دار و رژیم پهلوی برداشتند؟ نظام دیکتاتور و دست‌نشانده‌ای مانند پهلوی که از پشتوانه‌ی حمایت و کمک مالی و معنوی غرب، به ویژه آمریکا و انگلیس برخوردار بود چگونه در مقابل اراده و خواست مردم مسلمان ایران شکست خورد؟
برای مطالعه‌ی انقلاب اسلامی، چرایی و دلایل وقوع آن، باید به منابع معتبر تاریخ معاصر و تاریخ پهلوی مراجعه کرد. به ویژه به تاریخ چند صد سال اخیر، یعنی آغاز قرن بیستم، که بسیاری از کشورها تحولاتی در کشور‌هایشان ایجاد کردند و ایران جزو پیشروان این تحولات و تغییرات بود. کتاب تاریخ معاصر از نگاه مقام معظم رهبری یکی از منابع مهم تاریخی درباره اوضاع کشور ایران در دوران پهلوی و اواخر قاجار است.
در این کتاب نخست به ویژگی‌های حکومت‌های دیکتاتوری پرداخته شده. سپس اصطلاحات رایجی همچون «شهر دورافتاده، روستای دورافتاده» توضیح داده شده و نتایج ناشی از تفکری که به جامعه تزریق شد و شهرها و روستاهایی را دورافتاده و در نتیجه محروم تعریف نمود و محروم نگه داشت، توضیح داده شده است.
در کتاب تاریخ معاصر از نگاه مقام معظم رهبری، میزان نفود غرب روی مسئولان کشوری، میزان قدرت تصمیم‌گیری مردم، و پیگیر اخبار و وقایع سیاسی بودن توسط آنها، قبل و بعد از انقلاب مقایسه شده است.
کتاب تاریخ معاصر از نگاه مقام معظم رهبری به عنوان منبعی مهم درباره تاریخ پهلوی نمونه‌هایی از آثار تسلط بیگانگان روی زندگی مردم و عقب‌ماندگی ایران را به وضوح بیان می‌کند.
رهبر انقلاب که در دوران پهلوی به مناطق جنوبی کشور تبعید شده بودند، از نزدیک شاهد وضعیت زندگی مردم این مناطق بودند. در بخشی از کتاب می‌خوانیم:
«قبل از انقلاب وقتی در ایرانشهر تبعید بودم مردم شهر می‌گفتند تا به حال حتی یک معاون استاندار هم به این شهر سفر نکرده است! ایرانشهر روستا نیست، یک شهر است. و در آن زمان تا به این حد مورد غفلت بود. آنها به مناطقی سفر می‌کردند که بتواند جیب‌های خودر را پر، و لذت و آسایش خود را فراهم کنند. با ایرانشهر و خاش و چابهار کاری نداشتند.»
کتاب تاریخ معاصر از نگاه مقام معظم رهبری، بیانات رهبر انقلاب با موضوعیت تاریخ معاصر و به ویژه تاریخ پهلوی است؛ که درسیزده فصل توسط احسان بابایی گردآوری شده، و دفتر نشر معارف آن را در 476 صفحه به چاپ رسانده است.
خواندن کتاب تاریخ معاصر از نگاه مقام معظم رهبری برای علاقه‌مندان تاریخ، به ویژه تاریخ معاصر و مخصوصا تاریخ پهلوی و کسانی که درباره‌ی چرایی وقوع انقلاب اسلامی سوالات بسیاری در ذهن دارند مفید است.
5- نفوذ در عصر پهلوی
به طور خلاصه نفوذ یعنی ایجاد تغییر اجباری، تغییر در مناسبات سیاسی و اجتماعی، تغییر در فرهنگ و باورها. نفوذ در ایران چگونه رخ داده است؟ ابعاد این نفوذ چقدر بوده است؟ البته نفوذ ممکن است اثرگذاری مثبت یا منفی داشته باشد.
در کتاب نفوذ در عصر پهلوی ابعاد این تغییر باورها و تغییرات اجتماعی و سیاسی توسط بیگانگان در ایران تشریح شده است.
ایران کشوری است که هیچ‌گاه به طور مستقیم و کامل تحت استعمار غربی‌ها قرار نگرفت، اما دو قرن نفوذ بیگانگان به طور گسترده ایران را به کشوری نیمه‌مستعمره و وابسته تبدیل کرده بود. دست نفوذ غربی‌ها در ایران از آستین خودی‌هایی در آمده بود که جیره‌خوار اربابان انگلیسی و آمریکایی خودشان بودند. پهلوی و قاجار دستورات آنها را چنان با دقت اجرا کردند که ایران تبدیل شده بود به کشوری منفعل و ضعیف.
کتاب نفوذ در عصر پهلوی یکی از منابع مهم تاریخ پهلوی است، که میزان وابستگی مسئولان پهلوی و همچنین میزان اعمال قدرت بیگانگان در ایران را تشریح می‌کند.
کتاب نفوذ در عصر پهلوی نتیجه‌ی کاوشی چندساله درباره سیاست نفوذ کشور‌های بیگانه‌ای همچون آمریکا، انگلیس و صهیونیسم به ویژه در دوران پهلوی است. تاریخ دوران پهلوی یکی از مقاطع مهم سیاست داخلی و خارجی در ایران است که رفع آثار سوء ناشی از وابستگی آن زمان زیادی می برد.
در این کتاب، تاثیر نفوذ بیگانگان بر تمامی قراردادها، نهضت ملی شدن صنعت نفت، مجلس و انتخاب نمایندگان، انواع کانون‌ها و مراکز فرهنگی ذکر شده است. همچنین چگونگی اجرای جریان نفوذ توسط بهائیان، فراماسون‌ها و یهود و صهیونیسم آورده شده است.
کتاب نفوذ در عصر پهلوی یکی از منابع مهم تاریخ پهلوی است که در ده فصل توسط حمید خوش‌آیند و احد کریم خانی تدوین شده و انتشارات خط مقدم آن را در 864 صفحه به چاپ رسانده است.
خواندن کتاب نفوذ در عصر پهلوی برای افراد علاقه‌مند به تاریخ، تاریخ معاصر، مخصوصا علاقه‌مندان به دانستن جزئیات قراردادها، لژ‌ها، انواع کانون‌های فرهنگی_هنری که در راستای اهداف بیگانگان با همکاری پهلوی در ایران به فعالیت می‌پرداختند مفید و جذاب خواهد بود.
مطالعه تاریخ معاصر، امری حیاتی و سرنوشت ساز
اکنون که با چند کتاب مهم و معتبر درباره تاریخ پهلوی آشنا شدیم بهتر می‌توانیم در انتخاب کتاب مناسب با نیازمان تصمیم بگیریم. از میان کتاب‌های معرفی شده برخی به وقایع پهلوی اشاره داشت و برخی این وقایع را تحلیل کرده بود. اگرچه داشتن اطلاعات درباره‌ی تمام تاریخ معاصر مهم است؛ اما با شناخت دقیق این کتابها می‌توانیم انتخاب کنیم داشتن اطلاعات کدام بخش تاریخ معاصر برای ما مهم‌تر است. مهم‌ترین وقایع رخ‌داده در پهلوی اول، دوم و انقلاب اسلامی در این کتابها با ذکر منبع آورده شده است. می‌توانیم از منابع ذکر شده در این کتابها نیز به گسترش اطلاعات تاریخ خود بپردازیم. این کتابها قدرت تحلیل تاریخی و سیاسی ما را افزایش می‌دهندف و به ما کمک می‌کنند به جای منفعل بودن در مقابل تبلیغات، خودمان درست را از غلط تشخیص دهیم.
