کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران اثر استاد شهید مرتضی مطهری، منتشرشده توسط انتشارات صدرا، پژوهشی مستند است که بر مبنای نه جلسه سخنرانی استاد در حسینیه ارشاد شکل گرفته و رابطه پیچیده و عمیق میان اسلام و فرهنگ ایرانی را در سه محور کلی بررسی می‌کند.

استاد شهید مطهری در مقدمه کتاب با طرح این سؤال بنیادین آغاز می‌کند که آیا میان تعلق ملی ایرانی و تعلق دینی اسلامی تعارض قابل‌توجهی وجود دارد یا اینکه هر دو می‌توانند در کنار هم هویت واحدی را شکل دهند. او با رد افراط‌گرایی‌های ناسیونالیستی و نشان دادن اشتراکات فطری و عدالت‌جویانه، بستری را برای تحلیل ادامه تعامل این دو عنصر فراهم می‌آورد.

در بخش نخست، استاد شهید مطهری با نقد دیدگاه‌های افراطی ملی‌گرایانه که اسلام را مانعی در برابر پیشرفت ملی می‌دانند، جایگاه معقول و متعادل احساس میهنی را براساس آموزه‌های اسلامی تبیین می‌کند. از نگاه او، هر گونه ملی‌گرایی که در جهت خدمت به جامعه و هم‌افزایی فرهنگی حرکت کند، نه‌تنها با روح جهانی اسلام در تضاد نیست، بلکه با تأکید بر ارزش‌هایی مانند عدالت اجتماعی و اخلاق انسانی، به تقویت پیوندهای اجتماعی و معنوی یاری می‌رساند. این رویکرد، مطالعه تاریخی مطهری را از دام تقابل کورکورانه نجات می‌دهد و چشم‌اندازی همگرا از هویت ایرانی–اسلامی ارائه می‌دهد.

در بخش دوم، نویسنده ورود اسلام به ایران را نه‌فاجعه که محرکی نیرومند برای شکوفایی تمدنی و فرهنگی برمی‌شمرد. با کنار زدن ساختارهای سیاسی و انحصاری دوران ساسانی و بازکردن راهی برای مشارکت عمومی در تولید علم و ادب، اسلام زمینه‌ای فراهم آورد که در آن ایرانیان بتوانند استعدادهای خویش را در علوم دینی و دنیوی پرورش دهند. استاد مطهری نشان می‌دهد که پذیرش اسلام در ایران به‌دلیل سازگاری آموزه‌های آن با عقل و فطرت انسان و نیز عدالت‌محوری دین، نه از سر اجبار، بلکه با انتخاب آگاهانه صورت گرفت.

بخش سوم به نقش بی‌بدیل ایرانیان در گسترش و پویایی تمدن اسلامی اختصاص یافته است. در این فصل، مطهری پیشتازی دانشمندان و عالمان ایرانی در علوم قرآنی، حدیث، فقه، فلسفه، عرفان، ادبیات و هنر را تشریح می‌کند و شخصیت‌هایی چون ابن‌سینا، سهروردی و حافظ را مثال می‌آورد که میراثی جهانی آفریدند. او همچنین با ارزیابی انتقادی برخی ادعاهای نادرست درباره اجبار اعراب به کشتار و نابودی فرهنگ پیشین، پذیرش تدریجی و سازنده اسلام توسط ایرانیان را مستند و روشن می‌سازد.

در پایان، این کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران با نثر رسمی و استدلال‌های مستدل استاد شهید مطهری، منبعی کاربردی برای جوانان، دانشجویان تاریخ و معارف اسلامی، مدرسان و فعالان فرهنگی است. با مرور خدمات متقابل اسلام و ایران، خواننده به درکی هدفمند از هویت ایرانی–اسلامی می‌رسد و درمی‌یابد که حفظ تعادل میان تعلق ملی و دینی، نه‌تنها موجب تقویت پیوند اجتماعی می‌شود، بلکه به غنای فرهنگی و معنوی هر دو بُعد می‌افزاید. این اثر الهام‌بخش، به‌خصوص در دوره‌ای که گفتمان‌های تقابلی میان ایرانیت و اسلامیت اوج گرفته، راهنمایی روشن برای درک همزیستی و هم‌افزایی این دو عنصر حیاتی در تاریخ و فرهنگ معاصر است.

کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» به دانشجویان و معارف اسلامی، تاریخ پژوهشگران ملی و مطالعات تمدنی، مدرسان و فعالان، جوانان علاقه‌مند به پیوند اسلام و ملیت ایرانی، و فرهنگی که به دنبال منبعی مستند برای پاسخ به شبهات تاریخی درباره فرهنگ ایرانی-اسلامی هستند، توصیه می‌شود.

در برشی از کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران می‌خوانیم:

راست گفته آن که گفته است: «علم و دین و فلسفه وطن ندارد، همه جایی و همگانی است»، همچنانکه رجال علم و رجال دین و رجال فلسفه نیز وطن ندارند، جهانی می‌باشند، به همه جهان تعلق دارند، همه جا وطن آنهاست و همه جهانیان هموطن آنها هستند.