کتاب «بررسی اجمالی نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر» در واقع متن سخنرانی است که رژیم پهلوی اجازه ایراد آن را نداد. در سال 1357 و در آستانه انقلاب اسلامی شهید مطهری برای نیمه شعبان این موضوع را آماده گرداندند اما ممانعت عوامل رژیم پهلوی سبب شد تا کمی بعدتر ایشان این بحث را به رشته تحریر درآورده و به شکل مکتوب منتشر گردانند.

در این اثر استاد شهید تلاش داشته تا مروری بر سلسله مصلحان و اندیشه ورزان اسلامی داشته باشند که تلاش داشتند جوامع مسلمان را از خواب غفلت و عقب افتادگی بیدار نمایند و آنان را براساس موازین اسلامی و ملی به دوران اوج و شکوه بازگردانند. در بخش ابتدایی کتاب ایشان نظر به برخی مصلحانی داشته که در جهان اسلام سرآمده بودند و بیشتر بر جوامع عربی اثرگذار بوده‌اند. از افرادی همچون سیدجمال الدین اسد آبادی، کواکبی، محمد عبده و اقبال در این بخش سخن گفته می‌شود. در بخش دوم به شکل مشخص از تحولات صدساله اخیر در ایران سخن به میان می‌آید. ایشان ماهیت این نظام، اهدافی که این جنبش اصلاحی در پی آن است، شرایطی که برای موفقیت این جنبش لازم است و آفاتی که ممکن است در این مسیر به آنان دچار شود از جمله مباحثی است که در بخش دوم این کتاب مطرح می‌شوند.

در ادامه برشی از این کتاب را می‌خوانید:

اقبال فلسفه‌ای دارد که آن را «فلسفه خودی» می‌نامد. او معتقد است که شرق اسلامی هویت واقعی خود را که هویت اسلامی است از دست داده و باید آن را باز یابد. اقبال معتقد است همان طور که فرد احیاناً دچار تزلزل شخصیت و یا گم کردن شخصیت می‌شود، از خــود فاصله می‌گیرد و با خود بیگانه می‌گردد غیر خود را به جای خود می‌گیرد و به قول مولانا که -اقبال سخت مرید و شیفته او و تحت تأثیر جاذبه قوی اوست- در زمین دیگران خانه می‌سازد و به جای آنکه کار خود کند کار بیگانه می‌کند.